طرح پیشنهادی ایران به آژانس پیش از فعال شدن اسنپ بک/ ماشه اثر معکوس می گذارد؟
تضعیف عدم اشاعه
به نوشته سینا طوسی، در بولتن دانشمندان اتمی، این اقدام که به‌عنوان دفاع از نظم عدم اشاعه هسته‌ای معرفی شده، در واقع آن را تضعیف می‌کند. این حرکت تأثیر چندانی بر محاسبات تهران نخواهد گذاشت، اما به فروپاشی همان رژیم عدم اشاعه و نظام مبتنی بر قواعدی شتاب می‌بخشد که ایالات متحده و متحدانش پس از جنگ جهانی دوم بنا کردند.
اثر فوری اسنپ‌بک، کاهش امکان موفقیت دیپلماسی و دامن‌زدن به تنش است. پیامدها هم‌اکنون آشکار شده‌اند. ابزار اسنپ‌بک در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) به‌عنوان یک مصالحه گنجانده شد تا تردیدهای کنگره و دیگران را برطرف کند. این مکانیزم در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل ثبت شد و به هر یک از طرفین اجازه می‌داد بدون امکان وتو، تحریم‌های پیش از ۲۰۱۵ را بازگرداند. به بیان دیگر، منطق معمول شورا وارونه شد. به جای اینکه برای مجازات اجماع لازم باشد، اسنپ‌بک تضمین می‌کرد که مجازات اعمال شود مگر آنکه اجماع کامل برای جلوگیری از آن شکل گیرد.
اکنون با اجرای دوباره تحریم‌های سازمان ملل، مسیر دیپلماسی سخت‌تر شده است. به دلیل برداشت اسرائیل از موفقیت حملات مشترک آمریکا و اسرائیل علیه تأسیسات هسته‌ای ایران، دولت افراطی اسرائیل جسورتر شده و چشم‌انداز جنگی دیگر با ایران پررنگ‌تر شده است. در تهران، درخواست‌ها برای قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) یا حتی خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) در حال تقویت است.
اهرم اسنپ‌بک
پشت سرِ تیترها، اسنپ‌بک در عمل فشار چندانی برای بازگرداندن برنامه هسته‌ای ایران به نظارت بین‌المللی نمی‌آورد. فشار واقعی بر ایران سال‌هاست که نه از تحریم‌های سازمان ملل بلکه از تحریم‌های ثانویه گسترده آمریکا نشأت گرفته است. این تحریم‌ها که پس از خروج یک‌جانبه واشنگتن از برجام در ۲۰۱۸ دوباره اعمال شدند، ایران را از نظام مالی جهانی جدا کرده و همچنان منبع اصلی فشار هستند.
تروئیکای اروپایی اقدام خود را با استناد به نقض‌های ایران در برجام توجیه می‌کنند. اما این روایت یک واقعیت اساسی را حذف می‌کند: نخست واشنگتن بود که توافق را نقض کرد، هنگامی که دونالد ترامپ در ۲۰۱۸ آن را کنار گذاشت. اروپا نیز علی‌رغم وعده‌های اولیه، در نهایت از واشنگتن پیروی کرد و عملاً به تحریم‌های بازاعمال‌شده آمریکا تن داد. سرزنش ایران برای فروپاشی برجام چیزی جز بازنویسی تاریخ نیست. مسئولیت با واشنگتن و ناکامی اروپا در پایبندی به تعهداتش است.
اما این تحریم‌ها چه هستند؟ اقداماتی که اروپایی‌ها اکنون توافق کرده‌اند دوباره اعمال کنند، بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ وضع شدند؛ شامل مسدودسازی دارایی‌ها، محدودیت‌های تسلیحاتی و ممنوعیت‌های مربوط به تجارت هسته‌ای و موشکی. این‌ها همواره محدود بودند و هدفشان جلوگیری از اشاعه بود نه قطع کامل ایران از بازارهای جهانی. ویرانی واقعی اقتصاد ایران بعدها رخ داد: ابتدا با تحریم‌های نفتی و بانکی آمریکا و اتحادیه اروپا در ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲، و سپس شدیدتر از آن، با بازگشت سیاست «فشار حداکثری» ترامپ در ۲۰۱۸. در مقایسه، اسنپ‌بک امروز در برابر تحریم‌های فراگیر کنونی آمریکا اثر اندکی دارد.
روزنه‌ای که بسته شد
زمان‌بندی اقدام تروئیکا به‌ویژه بی‌پرواست. در ژوئن، اسرائیل و ایالات متحده چندین تأسیسات هسته‌ای تحت پادمان ایران را بمباران کردند، اقدامی بی‌سابقه در تاریخ NPT. بسیاری از کارشناسان حقوقی، حمله به سایت‌های هسته‌ای اعلام‌شده یک عضو NPT که تحت نظارت آژانس قرار دارد را نقض آشکار حقوق بین‌الملل می‌دانند. جای تعجب نیست که این امر همکاری ایران با بازرسان را به‌شدت پیچیده کرده است. آوار قابل بازرسی نیست به‌ویژه اگر همان‌طور که ترامپ ادعا کرد، سایت‌ها «کاملاً نابود شده» باشند.
با وجود این شرایط پرتنش، ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به چارچوب تازه‌ای برای همکاری دست یافته‌اند؛ رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، آن را «گامی در مسیر درست» توصیف کرد. طبق این توافق، تهران طرحی مرحله‌به‌مرحله برای بازگرداندن اعتماد و شفافیت پیشنهاد داده است. محور اصلی این طرح، رقیق‌سازی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی به سطح ۲۰ درصد بود؛ اقدامی مهم در راستای عدم اشاعه که سطح غنی‌سازی را به مصارف غیرنظامی نزدیک می‌کند و اطمینان می‌دهد که این ماده دیگر قابلیت استفاده تسلیحاتی ندارد.
به موازات آن، قرار بود مهلت اسنپ‌بک تمدید و مسیری برای لغو نهایی آن باز شود؛ درست همان‌طور که در برجام پیش‌بینی شده بود. حتی امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، این طرح را «معقول» خواند، هرچند تأکید کرد که تروئیکا همچنان قصد اجرای اسنپ‌بک را دارد.
اما اسنپ‌بک این روزنه را بست. اکنون تهران آماده تشدید مقابله است. صداهایی در داخل ایران که خواهان ساخت سلاح هسته‌ای هستند، از هر زمان در سال‌های اخیر بلندتر شده‌اند. در آستانه سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به نیویورک برای مجمع عمومی سازمان ملل هفته گذشته، ۷۱ نماینده مجلس نامه‌ای امضا کردند که در آن خواستار بازنگری در دکترین دفاعی ایران برای اجازه ساخت و انبار سلاح هسته‌ای به‌عنوان بازدارندگی شدند. استدلال آن‌ها این بود: فتوای سال ۲۰۱۰ رهبر جمهوری اسلامی که استفاده از سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده بود، مربوط به شرایط متفاوتی بود. اکنون که اسرائیل «از کنترل خارج شده»، شرایط تغییر کرده است. استفاده از سلاح هسته‌ای همچنان حرام است، اما ساخت و نگهداری آن «موضوعی دیگر» است.
مجلس ایران همچنین طرحی را برای خروج کامل از معاهده NPT پیش برده است. حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده ارشد، گفت: «فعال‌سازی مکانیزم اسنپ‌بک توسط کشورهای اروپایی موجب شد این طرح با جدیت بیشتری دنبال شود.» همزمان، تهران اعلام کرد توافق تازه‌ای را که با میانجیگری مصر برای اجرای تعهدات پادمانی با آژانس امضا کرده بود، به حالت تعلیق درمی‌آورد و عملاً همکاری با بازرسان را متوقف می‌کند. هرچند پزشکیان تأکید دارد ایران رسماً از NPT خارج نخواهد شد، اما تعلیق نظارت در عمل به همان معناست.
فروپاشی نظارت
در این زمینه، اسنپ‌بک نه‌تنها برنامه هسته‌ای ایران را محدود نمی‌کند، بلکه به فروپاشی نظارت بین‌المللی سرعت می‌بخشد. تناقض آشکار این است: به جای اینکه چارچوب تازه ایران-آژانس بنا شود که می‌توانست شفافیت را تا حدی بازگرداند، اسنپ‌بک آن را تضعیف کرد. پس از حملات ژوئن، بازرسان عملاً دسترسی خود را از دست دادند، و طرح شکننده قاهره برای بازسازی همکاری اکنون از هم پاشیده است. نتیجه، چشم‌اندازی از ناشناخته‌های خطرناک است: چند سانتریفیوژ پیشرفته باقی مانده، چه میزان اورانیوم غنی‌شده موجود است یا جابه‌جا شده، و کدام تأسیسات همچنان سالم‌اند.
بدیهی است که از بیرون نمی‌توان دانست ایران در این مقطع آیا صرفاً دیپلماسی را طولانی می‌کند و در خفا به سمت بمب می‌رود یا نه. اما اگر چنین باشد، اسنپ‌بک هیچ مانعی در این مسیر نخواهد بود. حملات هوایی هم نمی‌تواند این ابهام را حل کند، چرا که راستی‌آزمایی واقعی نیازمند تهاجم و اشغال به سبک عراق است. با بستن در دیپلماسی و سوق دادن منطقه به سمت جنگ، اسنپ‌بک تضمین می‌کند که برنامه هسته‌ای ایران تنها مخفیانه‌تر، مقاوم‌تر و پراکنده‌تر خواهد شد.
پیامدهای جهانی
فراتر از ایران، پیامدها جهانی است. روسیه و چین اقدام تروئیکا در اسنپ‌بک را آشکارا رد کردند.
به این ترتیب، دو قدرت دارای حق وتو در شورای امنیت رسماً اعلام کردند که اسنپ‌بک را اجرا نخواهند کرد. این بدان معناست که نه‌تنها آن‌ها به تحریم‌های بازاعمال‌شده پایبند نخواهند بود، بلکه حتی کمیته‌های شورای امنیت که وظیفه اجرای آن‌ها را دارند نیز به‌احتمال زیاد فلج خواهند شد.
در ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس نیز از زاویه اقتصادی به نتیجه مشابهی درباره کارایی اسنپ‌بک رسیده است. تحریم‌های بازگردانده‌شده سازمان ملل محدودند، ماهیتی صرفاً عدم‌اشاعه‌ای دارند و اجرای آن‌ها با موانع جدی روبه‌روست؛ این تحریم‌ها هرگز نمی‌توانند با گستره و شدت تحریم‌های ثانویه ریسک‌محور آمریکا برابری کنند؛ همان تحریم‌هایی که پیش‌تر نفت، بانکداری، کشتیرانی و امور مالی ایران را محدود کرده‌اند. اسنپ‌بک شاید تکانه‌های کوتاه‌مدت در بازار ایجاد کند، اما فشار اقتصادی پایدار چندانی در پی ندارد.
و شاید مهم‌تر از همه، بسیاری از ایرانیان به نتیجه‌ای تلخ رسیده‌اند: چه ایران در چارچوب NPT باقی بماند یا از آن خارج شود، چه بازرسان را بپذیرد یا نپذیرد، ایالات متحده و اسرائیل ممکن است دوباره حمله کنند.
مقام‌های اروپایی و آمریکایی گفته‌اند که دیپلماسی همچنان یک گزینه است. اما آنچه اهمیت دارد عمل است، نه پیام. اگر اولویت جلوگیری از جنگ و حفظ رژیم عدم‌اشاعه باشد، فشار بیشتر نتیجه معکوس خواهد داشت. جایگزین واقعی، دیپلماسی معتبر و متقابل است: تثبیت گام‌های هسته‌ای قابل راستی‌آزمایی، اجرای تدریجی کاهش محدود تحریم‌ها، و بازسازی مسیری برای بازگشت به محدودیت‌های جامع. اقدامات عمدتاً نمادین تنها مواضع را سخت‌تر، خرابکاران را جسورتر و اقتدار شورای امنیت را فرسوده می‌کنند.
ارسال نظر