پشت‌صحنه توسعه عربستان |آیا بلندپروازی‌های ولیعهد سعودی به ضد خود تبدیل می‌شود؟
به گزارش اقتصادنیوز به نقل از دنیای اقتصاد، وقتی عبدالرحمن از پذیرایی مشتریان در یک کافه شیک در «اَبها» فارغ می‌شود، اغلب سوار موتورسیکلت خود شده و به سمت هوای خنک‌تر کوهستان می‌رود. بزرگراه‌های منتهی به این شهر جنوبی عربستان، مرکز استان عسیر، رویای موتورسواران است؛ زیرا به‌طور چشم‌گیری به بالاترین نقطه پادشاهی منتهی شده و مناظر چشم‌گیری را در سراسر رشته‌کوه «السوده» [روستای گردشگری در ابها واقع در استان عسیر] به دست می‌دهد.
«اندرو انگلند» و «احمد العمران» در گزارش دیروز چهارشنبه برای فایننشال‌تایمز نوشتند، تپه‌های آن پوشیده از جنگل‌های درختان ارس و محل زندگی دسته‌های بابون‌هاست. در پشت آنها، «رِجال المَع»، روستایی ۹۰۰ساله و آرام با خانه‌های سنگی به رنگ نان زنجبیلی قرار دارد. اما در دو سال گذشته، مناظر السوده توسط نرده‌های بلند و مشبک فولادی که کیلومترها در امتداد بزرگراه امتداد یافته‌اند، خراب شده است. بااین‌حال، هرگونه ناامیدی با وعده آنچه قرار است از پشت این نرده‌ها و تابلوهای ساختمانی ظاهر شود، فروکش می‌کند: یک تحول لوکس چند‌میلیارد دلاری به نام «قله‌های سوده».
مانند سایر مناطق روستایی، عسیر دهه‌هاست برای جلب‌توجه دولت مرکزی تلاش می‌کند. اما امروز این استان که بالاترین نرخ بیکاری را در عربستان سعودی دارد، بخش جدایی‌ناپذیری از بلندپروازی‌های محمد بن‌سلمان و معیار مهمی برای سنجش این است که آیا برنامه‌های تحول خواهانه او به مناطقی با فرصت‌های کمتر و درآمد پایین‌تر نیز سرایت خواهد کرد یا خیر؟ «اندرو لبر»، محقق غیرمقیم در موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی می‌گوید: «چیزهایی که در عسیر می‌بینیم، آزمون واقعی برای لفاظی‌های دولت است که می‌گوید هر بخش از کشور مطابق با مزیت نسبی خود از آن بهره‌مند خواهد شد. آیا این واقعی است یا فقط حرف‌های فانتزی است تا مردم را از تمرکز بر این واقعیت که همه فرصت‌ها در ریاض یا نئوم هستند، بازدارد؟»
از زمانی که عربستان سعودی طرح «چشم‌انداز ۲۰۳۰» را در سال ۲۰۱۶ برای تغییر چهره این پادشاهی آغاز کرد، بخش عمده‌ای از هزینه‌های هنگفت آن به پایتخت (پایگاه سنتی خانواده آل سعود) یا به پروژه بزرگ «نئوم» شاهزاده محمد در شمال غربی کشور هدایت شده است. هدف شاهزاده این است که ریاض به یکی از «۱۰ اقتصاد برتر» جهان تبدیل شود و در سال‌های اخیر با هجوم شرکت‌های خارجی و سعودی‌هایی که به دنبال مشاغل پردرآمدتر هستند، این شهر رونق گرفته است. اما با شکوفایی پایتخت و گسترش رستوران‌ها و فضاهای تفریحی جدید و شیک در شهر، کارشناسان نسبت به خطرات ناشی از حس حاشیه‌نشینی در مناطق دیگر هشدار می‌دهند.
«صنم وکیل»، مدیر خاورمیانه در چتم‌هاوس، می‌گوید: «در سایر نقاط کشور، شور و شوق، انرژی و فرصت‌های کمتری وجود دارد. این وضعیت باعث شده که برخی از مردم احساس کنند که کنار گذاشته شده‌اند؛ این اتفاق در حال رخ دادن است. اگر قرار است چشم‌انداز۲۰۳۰ ابتکاری موفق باشد که منجر به تحول اقتصادی و اجتماعی در این پادشاهی شود، نمی‌تواند بخش بزرگی از جمعیت را پشت سر بگذارد. باید همه را در این سفر همراه کند.»
***
عربستان سعودی تنها کشور منطقه خلیج‌فارس نیست که به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و کاستن از وابستگی به نفت است. اما به‌دلیل وسعتش با چالش‌های منحصربه‌فردی روبه‌رو است؛ مساحتی بالغ بر ۲.۱۵میلیون کیلومترمربع را پوشش می‌دهد و جمعیتش از مجموع جمعیت امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین بیشتر است. این به آن معناست که منابع آن کمتر شده و باید با مسائلی مانند بیکاری، فقر و نابرابری دست‌وپنجه نرم کند که در کشورهای کوچک‌تر و به نسبت ثروتمندتر مانند امارات و قطر بسیار کمتر است. برای دهه‌ها، این پادشاهی مطلقه به دنبال مدیریت منابع و جمعیت خود از طریق یک «سیستم رفاهی مردسالارانه و از گهواره تا گور» بود که مزایا و مشاغل دولتی را به سعودی‌ها می‌داد؛ درحالی‌که به بیش از ۱۰میلیون کارگر مهاجر عمدتا کارهای کم‌درآمد سپرده می‌شد.
با توجه به اینکه اکثر سعودی‌ها برای درآمد خود به دولت وابسته بودند، سلامت اقتصاد به فراز و نشیب‌های قیمت نفت خام گره‌خورده بود. هدف شاهزاده محمد کاهش این وابستگی، ایجاد صنایع جدید و کاهش اتکای سعودی‌ها به دولت است. با ورود «چشم‌انداز۲۰۳۰» به آخرین مرحله خود، دولت می‌تواند مدعی موفقیت‌های مهمی از جمله اصلاحات اجتماعی گسترده شود که طرز فکر را در مورد آنچه قابل‌قبول است به‌طور اساسی تغییر داده است. نرخ مشارکت زنان در بازار کار از حدود ۲۰درصد در یک دهه پیش به ۳۶درصد در سه‌ماه اول سال ۲۰۲۵ افزایش یافته است که به کاهش بیکاری در عربستان به پایین‌ترین حد تاریخی و افزایش درآمد خانوارها کمک کرده است. بخش‌های جدیدی مانند سرگرمی و گردشگری مشاغل بخش خصوصی ایجاد کرده و رشد غیرنفتی را به‌پیش رانده است.
بااین‌حال، اختلافات قابل‌توجهی بین ریاض و سایر مناطق وجود دارد. طبق یک نظرسنجی دولتی در سال ۲۰۲۳، میانگین درآمد ماهانه یک خانوار در ریاض ۲۶ هزار ریال (۶۹۳۳ دلار) بود که بیش از دو برابر درآمد ماهانه یک خانوار در نجران، استان کوچکی در شرق عسیر است. بیکاری از الگوی مشابهی پیروی می‌کند و در بین شهروندان سعودی در پایتخت کمی بیش از نیمی از میانگین ملی است. مقامات سعودی می‌گویند که خطرات بالقوه ناشی از عقب‌ماندگی مناطق را درک می‌کنند؛ اما در مقابل می‌گویند که طبیعی است پایتخت به مرکزی برای فعالیت اقتصادی و اشتغال تبدیل شود. «فیصل علی ابراهیم»، وزیر اقتصاد، اصرار دارد که پادشاهی «اختلافات جغرافیایی معناداری در سرمایه انسانی اولیه نشان نمی‌دهد». او می‌گوید چالش، «رشد ناهموار» و اثرات بالقوه آن است. وی می‌افزاید: «اختلافات در دوران گذار طبیعی هستند. مهم این است که بفهمیم چه چیزی محرک این اختلافات است. آیا این مربوط به دوران گذار است؟» اما یک مشاور دولتی می‌گوید: «همه فرمانداران می‌گویند چرا همه مزایا به ریاض می‌رسد؟»
حتی در جده، دومین شهر بزرگ و مرکز تجاری عربستان سعودی، شکایاتی در مورد جابه‌جایی نهادهایی مانند «بانک ملی عربستان» و سازمان هواپیمایی کشوری به ریاض و ثروت‌هایی که صرف پروژه‌های عظیم می‌شود، وجود دارد. یکی از ساکنان می‌گوید: «به‌جای ساخت نئوم، آنها باید جاده‌های جده را تعمیر کنند. در برخی مناطق جده، شبکه‌های فاضلاب و آب ندارند.» دولت حداقل 20میلیارد دلار برای پروژه‌های مختلف در جده، از جمله نوسازی شهر قدیمی و توسعه مرکز شهر، اختصاص داده است. اما این هنوز کسری از مبالغی است که در ریاض یا نئوم هزینه می‌شود و ساکنان می‌گویند تعداد فزاینده‌ای از جوانان جده برای یافتن شغل‌های بهتر در حال جابه‌جایی هستند. یکی از متخصصان جوان می‌گوید: «اگر می‌خواهید در سطح ملی در صدر باشید، باید به ریاض نقل‌مکان کنید. فرصت‌ها در آنجا هستند.»
این متخصص جوان می‌گوید بسیاری از جوانان سعودی - که 70 درصد از جمعیت آن زیر 35 سال سن دارند - مشتاق بهره‌برداری از پویایی جدید ریاض هستند. همچنین در میان کسانی که برنامه‌های شاهزاده محمد را پذیرفته‌اند، این تمایل وجود دارد که احساس کنند در این امر مشارکت دارند. این متخصص می‌افزاید: «این فقط مربوط به مردم جده نیست، بلکه مربوط به مردم سراسر کشور است. آنها می‌خواهند بخشی از چیزی بزرگ‌تر باشند.» اما برخی دیگر، به‌ویژه آنهایی که از مناطق روستایی هستند، به‌دلیل ضرورت اقتصادی به ریاض نقل‌مکان می‌کنند. یک راننده ۳۰ساله «اوبر» از افلاج، منطقه‌ای در حدود ۳۰۰ کیلومتری جنوب پایتخت می‌گوید: مشاغل خوب کمی در منطقه زادگاهش وجود دارد. او می‌افزاید: «ما هزاران نفر هستیم، پس چه‌کار کنیم؟ به ریاض می‌رویم.» یک تحلیلگر سعودی می‌گوید: «ما شاهد یک مهاجرت داخلی بزرگ به ریاض هستیم.» گروه «نایت فرانک» تخمین می‌زند که طی پنج سال گذشته، ۲۵۰هزار سعودی به ریاض نقل‌مکان کرده‌اند که این امر در کنار جابه‌جایی مهاجران، اجاره‌ها را ۳۰ تا ۴۰درصد افزایش داده است. «البراهیم» می‌گوید اینها «محصولات جانبی» مجموعه‌ای گسترده‌تر از اهداف هستند. او می‌افزاید: «ما می‌خواهیم مردم به دنبال اشتغال در بخش خصوصی و مشاغل با ارزش بالاتر باشند، صرف‌نظر از اینکه کجا باشد. محصولات جانبی چیزی است که ما به آنها نگاه می‌کنیم.»
اما به گفته این تحلیلگر سعودی، خطر، افزایش فقر شهری است؛ زیرا مردم برای انجام مشاغل نسبتا کم‌درآمد به شهری پرهزینه نقل‌مکان می‌کنند؛ درحالی‌که قرارداد اجتماعی سنتی متزلزل شده است. یارانه‌های دولتی برق، آب و سوخت کاهش یافته و سن بازنشستگی اخیرا از ۵۸ به ۶۵ سال افزایش یافته است. دولت نرخ فقر را منتشر نمی‌کند، اما گزارش «کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای غرب آسیا» (Escwa) که 2سال پیش منتشر شد، نشان داد که با وجود کاهش شدید فقر، از هر 7سعودی، بر اساس آستانه ۵۳۹۴ ریال سعودی برای هر خانوار در ماه، یک‌نفر همچنان تحت تاثیر فقر قرار دارد. «محمد الجدعان»، وزیر دارایی، می‌گوید دولت نمی‌تواند مهاجرت داخلی را کنترل کند، اما بر ارائه «فرصت‌هایی برای آموزش مجدد و آموزش» با حمایت اجتماعی در صورت لزوم تمرکز دارد. جدعان می‌افزاید: «خدمات اولیه همچنان به هر منطقه، هر فرد، هرجا که باشد، ارائه خواهد شد. اما آیا قرار است زیرساخت‌هایی برای حمل‌ونقل عمومی شیک در منطقه‌ای که ۱ یا ۲ درصد از آن استفاده می‌شود، ایجاد کنید؟ این احمقانه خواهد بود.»
***
عسیر، با جمعیتی بالغ بر ۲میلیون نفر، اولین استانی بود که با هماهنگی دولت، یک «استراتژی توسعه» تدوین کرد. مقامات می‌گویند این طرح به الگویی برای سایر مناطقی تبدیل‌شده که هنوز روی برنامه‌های خود کار می‌کنند. در «ابها»، نشانه‌هایی از اثرات اصلاحات اجتماعی به پایین دیده می‌شود. اکثر زنان هنوز نقاب بر صورت دارند که فقط چشمانشان نمایان است، اما دیدن آنها در حال رانندگی و معاشرت با مردان در کافی‌شاپ‌ها و مراکز خرید شیک که در سراسر این شهر محافظه‌کار پدیدار شده‌اند، امری عادی است. جوانان شلوارک‌پوش هم در حال افزایش هستند. وزرا و عسیری‌ها شرط می‌بندند که این استان با پروژه‌های تحت حمایت دولت متحول خواهد شد. تمام طرح‌های توسعه‌ای بزرگ این استان به «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» (PIF) - صندوق قدرتمند ثروت ملی که شاهزاده محمد آن را مسوول پیشبرد برنامه‌های توسعه‌ای خود کرده است - وابسته است. شاهزاده ترکی بن طلال، فرماندار عسیر، می‌گوید که دولت ۲۵میلیارد ریال سعودی به استان او اختصاص داده است که ۲۰میلیارد ریال آن از محل بودجه «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» است. او می‌افزاید: «هدف این است که این منطقه، بورلی هیلز عربستان سعودی باشد.»
شاهزاده ترکی هنوز نگران خروج جوانان سعودی و شکاف مهارتی است. اما او معتقد است که این روندها نیز در حال معکوس شدن هستند و به کاهش بیکاری در میان سعودی‌ها در این استان از ۱۷درصد سه سال پیش به ۱۰.۷ درصد در حال حاضر اشاره می‌کند. شاهزاده ترکی می‌گوید: «با گذشت زمان، این پروژه‌های دولتی رشد اقتصادی و ایجاد شغل را به همراه خواهند داشت. تلاش مشابهی باید در بخش خصوصی نیز انجام شود. بخش [اشتغال] دولتی قرار نیست خیلی گسترش یابد، پس چه کار کنیم؟ به بخش خصوصی مراجعه می‌کنیم.»
در دوران رهبری ولیعهد، «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» به نیروی غالب در اقتصاد تبدیل شده است و صدها‌میلیارد دلار را صرف مجموعه عظیمی از پروژه‌های عمرانی و تاسیس ده‌ها شرکت جدید کرده است. اما این صندوق تحت‌فشار است تا بازده سرمایه‌گذاری‌های خود را ارائه دهد و روی آن پروژه‌هایی با «مهلت‌های سخت» [پروژه‌هایی که در صورت عدم رعایت آن، پیامدهای منفی جدی مانند خسارت‌های سنگین یا عدم پذیرش به دنبال دارد] تمرکز کند. شاهزاده ترکی می‌گوید: «اعلیحضرت فرمودند عسیر مکان اصلی برای توسعه در عربستان سعودی است و همچنان یک مکان اصلی باقی خواهد ماند.»
ارسال نظر