3 نکته خطرناک در توافق ارمنستان و آذربایجان/ دفن کینه بین ترکیه و ارمنستان/ موقعیت روسیه و ایران تضعیف خواهد شد؟
به گزارش اقتصادنیوز به نقل از انتخاب، اکونومیست نوشت: قفقاز جنوبی موزاییکی از رقبای در حال جنگ و مرزهای بسته است. پست‌های دیده‌بانی و سنگرها در مرزهای آن پراکنده‌اند. در ۸ اوت، دونالد ترامپ با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، برای پایان دادن به مناقشه میان دو کشورشان دیدار کرد. در کاخ سفید، این سه نفر «اعلامیه صلح» و توافق‌هایی در زمینه تجارت و امنیت امضا کردند. نکته کلیدی این بود که ارمنستان موافقت کرد یک مسیر حمل‌ونقل تحت اداره آمریکا را از خاک خود باز کند که آذربایجان را به نخجوان – قلمرو جداافتاده‌اش – متصل می‌کند (نگاه کنید به نقشه). این گذرگاه «مسیر ترامپ برای صلح بین‌المللی» (TRIPP) نامیده خواهد شد. رئیس‌جمهور آمریکا گفت: «برای من افتخار بزرگی است.»
در ادامه این مطلب آمده است: آقای علی‌اف و آقای پاشینیان وعده دادند که او را برای دریافت جایزه نوبل صلح نامزد کنند. این توافق موقعیت روسیه – که مدت‌ها در این مناقشه دخالت داشته – و همچنین ایران را تضعیف خواهد کرد. این یک معاهده صلح رسمی نیست، اما راه را برای جایزه‌ای بزرگ‌تر هموار می‌کند: پایان دادن به یکی از پیچیده‌ترین مناقشات جهان و ایجاد تنش‌زدایی منطقه‌ای، از جمله عادی‌سازی روابط ارمنستان با ترکیه، متحد آذربایجان. این که چنین اتفاقی رخ دهد یا نه، آزمونی برای دیپلماسی آمریکا و برای خود ارمنستان و آذربایجان خواهد بود. روسیه هنوز می‌تواند دردسر ایجاد کند.
ارمنستان و آذربایجان بیش از ۳۵ سال است که با یکدیگر درگیرند. در اواخر دهه ۱۹۸۰، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جدایی‌طلبان تحت حمایت ارمنستان منطقه ناگورنو-قره‌باغ را – که درون خاک آذربایجان است – تصرف کردند و بعداً یک منطقه حائل ایجاد کردند. سال‌ها این مناقشه منجمد ماند. آذربایجان که صنعت نفت و گازش رونق گرفت، ارتشی نیرومند با پهپادها و موشک‌های ساخت ترکیه و اسرائیل ساخت. در ۲۰۲۰ این کشور مناطق اطراف قره‌باغ را بازپس گرفت. در ۲۰۲۳ خود قره‌باغ را پس گرفت و حدود ۱۰۰ هزار ارمنی گریختند. روسیه که در دهه ۱۹۹۰ از ارمنستان حمایت کرده بود، کنار ایستاد – بخشی برای تنبیه پاشینیان، یک دموکرات که در ۲۰۱۸ با یک انقلاب مسالمت‌آمیز حاکمان وابسته به کرملین را برکنار کرد.
از اوایل ۲۰۲۴ دو طرف به‌آرامی به سمت معاهده صلح پیش می‌رفتند. در مذاکرات قبلی آن‌ها به میانجی‌هایی مانند روسیه، ترکیه یا گروه مینسک – مجمعی چندجانبه که در دهه ۱۹۹۰ برای حل این مناقشه ایجاد شد – متکی بودند. اما اخیراً مستقیماً با هم صحبت می‌کردند. در مارس، آن‌ها بر سر پیش‌نویس معاهده توافق کردند.
دو مانع باقی ماند. نخست، اصرار آذربایجان که ارمنستان تمام اشاره‌ها به قره‌باغ را از قانون اساسی خود حذف کند – کاری که نیازمند یک همه‌پرسی است. دوم، مطالبه آذربایجان برای یک کریدور حمل‌ونقل به نخجوان. در ۲۰۲۰، به‌عنوان بخشی از توافق آتش‌بس، علی‌اف و پاشینیان موافقت کرده بودند مسیری تحت نظارت مأموران روسیه باز شود. هر دو بعداً از ایده دخالت روسیه عقب‌نشینی کردند، اما نتوانستند بر سر جایگزین توافق کنند.
ترامپ راه‌حلی نسبی ارائه داد. ماه‌هاست که مذاکره‌کنندگان آمریکایی در منطقه رفت‌وآمد می‌کنند تا موضوع را حل کنند. ارمنستان زمین را برای ۹۹ سال به آمریکا اجاره خواهد داد و آمریکا پیمانکارانی را برای اداره مسیر استخدام خواهد کرد. TRIPP به آمریکا سهمی بلندمدت در امنیت منطقه می‌دهد. روسیه از این موضوع خشمگین است.
آمریکا همچنین به ارمنستان و آذربایجان مشوق‌هایی داده است. مدیر شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR) همراه علی‌اف به واشنگتن رفت تا با اکسون‌موبیل، غول نفتی آمریکا، قرارداد امضا کند. ارمنستان که منابع طبیعی آذربایجان را ندارد، برای رئیس‌جمهور تاجرپیشه آمریکا کمتر جذاب است، اما مقداری حمایت در زمینه هوش مصنوعی و نیمه‌رساناها دریافت خواهد کرد. ترامپ همچنین تحریم‌هایی را که از ۱۹۹۲ همکاری نظامی با آذربایجان را ممنوع می‌کرد، لغو کرد. او از «شراکت راهبردی» با آذربایجان – که متحدی سرسخت برای اسرائیل است – خبر داد.
این توافق صلح می‌تواند راه را برای دفن کینه میان ترکیه و ارمنستان هموار کند. نیگار گوکسل از گروه بحران بین‌المللی، یک اندیشکده جهانی، می‌گوید: «مواجهه با ارمنستان پاشنه آشیل ترکیه در نفوذ منطقه‌ای‌اش بوده است.» تلاش‌ها برای نزدیکی دو کشور از ۲۰۰۸ آغاز شد اما متوقف ماند.
برای راضی کردن علی‌اف، ترکیه عادی‌سازی روابط با ارمنستان را مشروط به توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان کرده بود. این مانع اکنون ظاهراً برداشته شده است. ترکیه ممکن است تصمیم بگیرد مرز خود با ارمنستان را – که در ۱۹۹۳ در همبستگی با آذربایجان در جریان مناقشه قره‌باغ بسته بود – باز کند. گوکسل پیش‌بینی می‌کند: «اتفاقات سریعاً پیش خواهد رفت.»
با این حال، در میان تشریفات پرزرق‌وبرق ترامپی، این توافق کارهای زیادی باقی گذاشته است. در واشنگتن، علی‌اف و پاشینیان حروف اختصاری خود را پای یک معاهده رسمی صلح نوشتند، اما آن را امضا نکردند. خواسته آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان برآورده نشده است. مزایای TRIPP عمدتاً در نخجوان و سیونیک – منطقه کم‌جمعیت ارمنستان که مسیر از آن عبور می‌کند – متمرکز خواهد بود. اما امید این است که بتواند قفل توافق‌های بیشتری را باز کند. آذربایجان و ارمنستان می‌توانند شروع به گفت‌وگو درباره گشودن دیگر بخش‌های مرزهای مستحکم‌شده خود کنند.
دلایلی برای احتیاط وجود دارد. پاشینیان محبوبیت ندارد: فقط ۱۳ درصد ارمنیان می‌گویند به او اعتماد دارند. تندروهای ملی‌گرا، از جمله روبرت کوچاریان، رئیس‌جمهور سابق، او را به مصالحه بر سر حاکمیت ارمنستان متهم می‌کنند. (کوچاریان در دهه ۲۰۰۰ دارایی‌های ارمنستان را در ازای بخشودگی بدهی به روسیه فروخت.) برگزاری همه‌پرسی که آذربایجان خواستارش است تفرقه‌برانگیز خواهد بود و انتخابات سال آینده فرصت دخالت روسیه را فراهم می‌کند. در ژوئن، دولت ارمنستان گفت که کودتایی برنامه‌ریزی‌شده برای سپتامبر را خنثی کرده است.
آذربایجان نیز می‌تواند روند صلح را مختل کند. علی‌اف – یک خودکامه که در ۲۰۰۳ جانشین پدرش شد – پیش‌تر تهدید کرده بود که این کریدور حمل‌ونقل را با زور تصرف خواهد کرد. او گاهی به خیال‌پردازی‌های تجدیدنظرطلبانه مانند نامیدن ارمنستان به‌عنوان «آذربایجان غربی» دامن زده است. لارنس بروئرز از اندیشکده چتم هاوس می‌گوید این‌گونه اظهارات اگر ادامه یابد «همچون زهر کشنده» برای صلح خواهد بود. برتری نظامی آذربایجان نیز اعتماد ارمنستان به آن را دشوارتر می‌کند.
خطر دیگر این است که آمریکا علاقه‌اش را از دست بدهد. در طول تاریخ، صلح در قفقاز جنوبی اغلب با دخالت قدرت‌های خارجی حاصل شده است. بروئرز می‌گوید: «در ۲۰۲۰ روسیه و ترکیه این کار را کردند، در دهه ۱۹۹۰ گروه مینسک، و در دهه ۱۹۲۰ بلشویک‌ها.» ترامپ آمریکا را به‌عنوان تازه‌ترین میانجی صلح در یک محله سخت معرفی کرده است. این که آیا این نقش پایدار خواهد بود یا نه، دیگر در کنترل او نخواهد بود.
ارسال نظر