آینده روابط ایران و روسیه در عصر پسا اسد/ معنای پایان تحریم‌های آمریکا علیه روسیه برای ایران چیست؟

به گزارش اقتصادنیوز، ریسپانسیبل استیت کرفت با انتشار یادداشتی مدعی شد: دهه ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵ دوره‌ای حیاتی در روابط روسیه و ایران بود. در سپتامبر ۲۰۱۵، روسیه، ایران، سوریه و عراق شبکه مشترک تبادل اطلاعاتی به نام RSII (شبکه اطلاعاتی مشترک روسیه، سوریه، ایران و عراق) را تشکیل دادند. چند روز بعد، ایران و روسیه که آخرین بار در قرن شانزدهم علیه عثمانی‌ها در کنار یکدیگر جنگدیدند، به‌طور غیرمنتظره‌ای عملیات نظامی مشترک آغاز کردند.

هدف آنها تقویت دولت سوریه در جریان جنگ داخلی بود.این همکاری منجر به تعریف یک استراتژی نظامی شد؛ نیروی هوایی روسیه بر آسمان‌ها مسلط شد و حملات گسترده‌ای علیه شورشیان سوری انجام داد، در حالی‌که نیروهای ایرانی در زمین پیشروی می‌کردند.

فراز و فرود همکاری تهران و مسکو از شام تا اوکراین

این نشریه در ادامه مدعی شد: فراتر از میدان نبرد، روابط دوجانبه تهران و مسکو در چندین حوزه گسترش یافت. روسیه سرانجام سیستم دفاع موشکی اس-300 که مدت‌ها معطل مانده بود را در سال ۲۰۱۶ به ایران تحویل داد و حتی نقشی میانجی‌گرانه بین تهران و ریاض در مذاکرات اوپک ایفا کرد.

به این ترتیب، عربستان سعودی از مشروط کردن کاهش تولید نفت خود به کاهش تولید هم‌زمان تولید نفت ایران اجتناب کرد. با این حال، با وجود همکاری فزاینده، اختلاف نظر میان دو بازیگر همچنان وجود داشت. اختلافات بر سر تقسیم قراردادهای بازسازی پس از جنگ در سوریه به‌وجود آمد، زیرا هر دو طرف برای به دست آوردن سهم بزرگ‌تری از منافع اقتصادی رقابت می‌کردند.

ایران همچنین به دنبال تسلیحات پیشرفته، از جمله جنگنده‌های سوخو-۳۵ بود، اما روسیه بارها در تکمیل قرارداد فروش تسلیحات تعلل کرد. با این وجود، روابط ادامه یافت و تقویت شد. در این مرحله، با این‌که روسیه برتری را حفظ می‌کرد، نیروی هوایی این بازیگر نقش تعیین‌کننده‌ای در سوریه ایفا می‌کرد و مسکو همچنان قدرت غالب نظامی و اقتصادی بود.

این تعادل در سال ۲۰۲۲ با حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین تغییر کرد. جنگ به‌طور چشمگیری روابط روسیه و ایران را تحت تاثیر قرار داد. در حالی که جنگ طولانی‌تر می‌شد، روسیه خود را بیشتر از پیش منزوی می‌دید، از تحریم‌های بین‌المللی رنج می‌برد و برای نبردی طولانی آماده نبود.

در جستجوی حمایت نظامی و با محدودیت‌هایی که تحریم‌های غربی اعمال کرده بودند، مسکو به تهران روی آورد. ایران که خود تحت تحریم‌های سنگین، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام قرار داشت، از این وضعیت فرصت سازی کرد. تهران در همان بازه زمانی همکاری نظامی‌اش با روسیه را افزایش داد و تقویت کرد.

حمایت ایران از روسیه تنها بر اساس انگیزه‌های مالی نبود. مهم‌تر از آن، این حمایت بازتابی از بلندپروازی‌های استراتژیک تهران برای بازنگری در دینامیک قدرت در روابط نامتقارن بود. برای دهه‌ها، روسیه شرایط را تعیین کرده بود و از برتری اقتصادی و نظامی خود بهره می‌برد. از همین رو، ایران به‌دنبال به‌دست آوردن اهرم فشار و تثبیت خود به‌عنوان یک شریک ضروری بود. این استراتژی نتیجه بخش بود و روسیه ماهواره نظامی «خیام» ایران را به فضا پرتاب کرد که نشان‌دهنده همکاری تکنولوژیکی عمیق‌تر بود.

آینده روابط ایران و روسیه در دوران پس از اسد

به ادعای ریسپانسیبل استیت کرفت، نفوذ  ایران بر روسیه، محدودیت‌های مشخصی داشت. مسکو همچنان از تحویل هواپیماهای پیشرفته به ایران خودداری می‌کرد و در جریان رویارویی ایران با اسرائیل در آوریل و اکتبر ۲۰۲۴، حمایتی معنادار از تهران به عمل نیاورد. این مسئله نشان داد که علی‌رغم تعمیق همکاری‌ها، این شراکت همچنان تحت تأثیر منافع متعارض و نابرابری‌های قدرت باقی مانده است.

با این‌حال، روشن است که روابط ایران و روسیه به‌طور اساسی تحت تأثیر جنگ اوکراین و تلاش‌های مشترک آن‌ها برای حفظ دولت اسد در سوریه قرار داشته است. اکنون این پرسش مطرح می‌شود؛ با سقوط دولت سوریه و افزایش احتمال آتش‌بس یا توافق صلح در اوکراین، سرنوشت این رابطه چه خواهد شد؟

به ادعای ناظران، سقوط دولت اسد خلایی فزاینده‌ای در روابط ایران و روسیه ایجاد کرده است. نخست، همکاری نظامی اصلی این دو کشور -یعنی تعامل در سوریه- عملاً به پایان رسیده است. دوم، بدون تهدید مشترک در سوریه، همپوشانی منافع دو کشور در خاورمیانه کاهش یافته است. از نظر تاریخی، ایران و روسیه در بسیاری از مسائل منطقه‌ای، به‌ویژه درباره‌ دشمنی تهران با اسرائیل و روابط آن با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، اختلافات قابل‌توجهی داشته‌اند.

علاوه بر این، پایان جنگ اوکراین می‌تواند روابط دو کشور را تحت تاثیر قرار دهد. بدون این جنگ، این احتمال وجود دارد که اهمیت استراتژیک تهران برای مسکو کاهش می‌یابد. این تغییر، بار دیگر نابرابری در روابط را احیا خواهد کرد.

به ادعای ناظران، احتمال زیادی وجود دارد که روسیه، در تلاش برای دستیابی به یک آتش‌بس یا توافق صلح مطلوب در اوکراین و بهبود روابط با ایالات متحده، بخواهد تنش‌های خود را در سایر حوزه‌های مورد اختلاف با واشنگتن کاهش دهد. خواست مسکو می‌تواند روابط این کشور با تهران را تحت تاثیر قرار دهد.

بدون اسد و پس از پایان جنگ اوکراین، روسیه دلایل راهبردی کمتری برای حفظ روابط نزدیک با تهران خواهد داشت و ممکن است ایران را در حاشیه قرار دهد. علاوه بر نزدیکی به ایالات متحده، روسیه انگیزه‌های دیگری نیز برای فاصله گرفتن از ایران خواهد داشت. یکی از مهم‌ترین عوامل، روابط مسکو با اسرائیل است؛ مشارکتی که کرملین همواره تلاش کرده آن را حفظ و گسترش دهد.

عامل مهم دیگر، تغییرات ژئوپلیتیکی در خلیج فارس است. با احیای سیاست «فشار حداکثری» دولت ترامپ علیه ایران، احتمالاً کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، از جمله عربستان سعودی و امارات، بیش از پیش به ایالات متحده نزدیک خواهند شد یا حداقل تحت فشار برای انجام این کار قرار خواهند گرفت. در این شرایط، فاصله گرفتن از ایران می‌تواند به روسیه کمک کند تا روابط خود را با این کشورها حفظ کند، بدون آنکه شرکای منطقه‌ای کلیدی‌اش را از خود براند.

نتایج هم‌صدایی استراتژیک با کرملین برای ایران

به ادعای این نشریه، این تغییر، ممکن است موجب شود تا ایران در استراتژی خود تجدید نظر کند. با اجرای مجدد سیاست فشار حداکثری توسط ترامپ، تهران به حمایت دیپلماتیک روسیه در سازمان ملل نیاز خواهد داشت تا از تصویب قطعنامه‌ها و اعمال تحریم‌های جدید جلوگیری کند.

همچنین، ایران برای افزایش توان سامانه‌های دفاع هوایی‌اش به کمک نظامی روسیه نیازمند خواهد بود. علاوه بر این، ایران احتمالاً به دنبال کمک روسیه برای حفظ نفوذ خود در سوریه خواهد بود، به‌ویژه که مسکو تاکنون توانسته بخشی از نیروهای خود را در این کشور نگه دارد.

با این‌حال، آینده این همکاری نامشخص است. پایان جنگ اوکراین می‌تواند مزایایی نیز برای ایران به همراه داشته باشد. اگر این جنگ خاتمه یابد و تحریم‌های ایالات متحده علیه روسیه لغو شود، مسکو مجدداً به بخش قابل‌توجهی از بازار جهانی انرژی دسترسی پیدا خواهد کرد. این امر فشار اقتصادی بر روسیه را کاهش داده و نیاز آن به فروش نفت با تخفیف‌های سنگین به بازارهای آسیایی، به‌ویژه هند و چین، را کمتر خواهد کرد؛ بازارهایی که روسیه مستقیماً در آن‌ها با ایران رقابت کرده است.

در نتیجه، تهران ممکن است بتواند بخشی از سهم از‌دست‌رفته‌ خود را در این بازارها بازیابد. با این‌حال، با توجه به احتمال بالای اعمال تحریم‌های جدید واشنگتن علیه ایران، تهران ممکن است همچنان مجبور شود نفت خود را با تخفیف بفروشد تا صادرات انرژی خود را حفظ کند.

در نهایت، همان‌گونه که جنگ داخلی سوریه و جنگ اوکراین روابط ایران و روسیه را تقویت کرد، پایان این درگیری‌ها نیز چالش‌های جدیدی را برای این شراکت ایجاد خواهد کرد. در دوران پسااسد و پساجنگ اوکراین، روسیه ممکن است در راستای منافع استراتژیک خود، به تدریج از ایران فاصله بگیرد. این روند، ایران را با گزینه‌های دشواری مواجه خواهد کرد؛ تلاش برای حفظ روابط با مسکو، افزایش وابستگی به چین، یا مواجهه با فشارهای فزاینده‌ی غرب و کشورهای منطقه.